Selenyum Nedir? Hangi Besinlerde Bulunur ve Faydaları
Selenyum, antioksidan özellikleri ve bağışıklık sistemi üzerindeki etkisi ile tanınan vücudun iyi çalışması için ihtiyaç duyulan eser bir elementtir. Selenyum insan vücudu tarafından üretilmez ve bu nedenle günlük olarak yiyeceklerle karşılanması gerekir.
Selenyum Nedir?
Selenyum, serbest radikallerin ve hücre zarları seviyesinde lipitlerin oksidasyonu ile üretilen diğer maddelerin metabolizmasında rol oynayan bir antioksidan eser elementtir. Vücutta farklı proteinlere bağlanır ve çoğunlukla kaslarda depolanır. Güçlü bir antioksidandır, hücresel yaşlanmayı önler, vücudun düzgün işleyişine katılır. Aynı zamanda tiroid hormonu metabolizması ve DNA sentezinin sürdürülmesinde anahtar rol oynayan, vücudu oksidatif hasara ve enfeksiyonlara karşı koruyan önemli bir besin maddesidir.
1817'de keşfedilen ve uzun süre zehirli olduğu düşünülen selenyumun faydaları 1950'lerde ortaya konulmaya başlanmıştır.
Selenyum sağlık açısından önemlidir çünkü hücrelerin serbest radikallere karşı korunmasında ve bağışıklık sisteminin normal işleyişinde anahtar rol oynar. Serbest radikaller, stres, kirlilik ve ultraviyole ışınları gibi çeşitli faktörlere yanıt olarak vücut tarafından doğal olarak üretilen kararsız ve reaktif moleküllerdir. Bu serbest radikaller hızlı bir şekilde ortadan kaldırılmazsa hücrelere ve dokulara zarar vererek kanser ve kalp hastalığı gibi kronik hastalıkların gelişmesine katkıda bulunabilir.
Selenyum Eksikliğinin Nedenleri
Avrupa'da toprak ve dolayısıyla üzerinde yetişen bitkiler selenyum bakımından nispeten düşüktür. Bu nedenle bölgesel olarak üretilen sebzeler ve tahıllar eser elementin yalnızca çok küçük miktarlarını sağlar. Özellikle Avrupa'da hayvan yemlerinin selenyumla zenginleştirilmesine izin verilmektedir. Dolayısıyla da hayvansal ürünlerde bol miktarda selenyum bulunur.
Selenyum Eksikliğinin Belirtileri Nelerdir?
Çoğu zaman önerilen selenyum alımını sağlamak için dengeli bir beslenme yeterlidir. Ancak toprakların selenyum açısından fakir olduğu bölgelerde vücut kendini eksik bulabilir. Bu durumda, aşağıdaki semptomlar gözlenebilir:
- Aşırı yorgunluk,
- Değişken, kaygılı, hatta depresif bir ruh hali,
- Eklem ağrısı
- Kas güçsüzlüğü,
- Enfeksiyonlara karşı artan duyarlılık,
- Tiroid dengesizliği,
- Sperm üretiminde işlev bozukluğu.
Bu belirtiler kronik ise doktora danışılmalıdır.
Selenyum Eksikliğinin Teşhisi
Selenyum eksikliğinin olup olmadığı çeşitli yöntemler kullanılarak belirlenebilir. Kandaki glutatyon peroksidaz seviyesi güvenilir bir durum indeksi olarak kabul edilir. 30 U/g Hgb'nin altındaki değerler bir eksikliği gösterir.
Plazma selenyum düzeyi gıdalardan kısa süreli selenyum alımının göstergesidir. Normal selenyum değerleri 80 ila 150 µg/l arasındadır. Tam kandaki selenyum düzeyi ancak aşırı selenyum eksikliği veya zehirlenme durumlarında anlamlıdır. Orta Avrupa'da normal değerler 80 ila 130 µg/l arasındayken, Kuzey Amerika'da 100 ila 250 µg/l arasındadır.
Selenyumun Faydaları Nelerdir?
Selenyum vücudun çeşitli koruyucu fonksiyonlarında önemli bir rol oynar.
Hücrelerin serbest radikallere karşı korunması
Selenyum, hücrelerin DNA'ya zarar verebilecek, kanser ve kalp hastalığı gibi kronik hastalıklara neden olabilecek serbest radikallerden korunmasında önemli bir rol oynar. Selenyum içeren bir enzim olan glutatyon peroksidaz, serbest radikalleri nötralize ederek hücreleri koruyan bir antioksidan görevi görür.
Spor uygulamalarının bir parçası olarak selenyum kas ağrılarının azaltılmasına yardımcı olur. Kirlenmiş bölgelerde serbest radikaller daha yoğundur. Bu sebeple antrenman yapan bir sporcu, kas hasarını azaltmak ve performansı artırmak için selenyum takviyesi yapsa iyi olur.
Bağışıklık sisteminin sağlıklı işleyişi
Selenyum, antikor üretimine ve bağışıklık tepkisine katkıda bulunarak bağışıklık sisteminin normal işleyişi için de önemlidir. Çalışmalar, vücuttaki yeterli selenyum seviyelerinin enfeksiyon ve otoimmün hastalık riskini azaltmaya yardımcı olabileceğini göstermiştir.
Bazı hastalıkların önlenmesi
Selenyum ayrıca bazı hastalıkların önlenmesine de yardımcı olabilir. Çalışmalar vücudunda yüksek düzeyde selenyum bulunan erkeklerde
prostat kanseri riskinin azaldığını göstermiştir. Selenyum, iltihaplanmayı azaltmaya yardımcı olduğu için iltihaplı bir bağırsak hastalığı olan Crohn hastalığı olan kişilere de fayda sağlayabilir.
Selenyum Alımı ve Depolanması
Selenyum vücutta öncelikle üst ince bağırsakta emilir. Bağırsaklardan kana girdikten sonra karaciğere taşınır ve burada vücut onu protein yapımında kullanır. Selenyumun yarısından biraz fazlası proteine bağlıdır. Bu kana karışarak beyin ve böbrekler gibi vücudun tüm dokularına ulaşır. Vücutta genellikle 5 ila 15 miligram selenyum bulunur. Yarısından biraz fazlası karaciğerde, böbreklerde ve kaslarda, diğer üçte biri de kemiklerde depolanır.
Selenyum Çeşitleri
Serbest selenyum bileşikleri doğada nadiren bulunur ve serbest bileşiklerin beslenmede önemi azdır. Biyolojik olarak kolayca bulunabilen inorganik selenyum bileşikleri arasında sodyum selenit ve sodyum selenat bulunur. Kolayca kullanılabilen organik selenyum bileşikleri arasında örneğin esas olarak selenyum mayasında bulunan selenometiyoninin yanı sıra selenosistein ve selenyum aspartat yer alır.
Hidrojen selenyum ve metillenmiş selenyum bileşikleri oldukça uçucu bileşikler olarak ortaya çıkar ve idrar ve soluduğumuz hava yoluyla vücuttan atılır. Hidrojen selenyum çürük turp gibi kokar. Selenitler ise geçiş metalleri ve ağır metaller formunda çözünmeyen bileşikler olan selenyum elementinin kimyasal bileşikleridir. Örneğin kadmiyum selenit ve cıva selenit böbrekler gibi organlarda birikir. Bu bileşikler başka reaksiyona girmezler.
Selenyum Neye İyi Gelir?
Selenyum açısından zengin diyetler ve selenyum takviyelerinin çeşitli alanlarda olumlu etkileri olduğu gözlenmiştir.
- Nörodermatitli çocuklarda 6 aylık bir süre boyunca günlük 7,5 ve 15 µg/kg selenyum dozlarının iyi değerlerde bir iyileşme sağladığı görülmüştür.
- Gastrointestinal hastalıklar ve Crohn hastalığı, pankreatit, ülseratif kolit ve kistik fibrozis gibi kronik hastalıklar da selenyum eksikliği ile ilişkilendirilmektedir.
- Ağır metaller civa ve kurşunun neden olduğu kronik zehirlenme durumunda selenyum uygulaması detoksifikasyon sürecini destekleyebilir.
- Romatizmal hastalıklar genellikle düşük selenyum düzeyleri ile ilişkilidir. Selenyum uygulaması tedavi edici ve önleyici olarak muayeneler sonrasında olumlu etkiler sağlamaktadır. Ancak romatizmal hastalıklarda selenyum diğer antioksidan vitamin ve minerallerle birlikte verilir. Bunlar arasında çinko, A vitamini, C vitamini, E vitamini ve omega-3 yağ asitleri ve omega-6 yağ asitleri bulunur.
- Kalp krizi geçiren hastaların plazma ve kırmızı kan hücrelerinde selenyum düzeyleri sağlıklı insanlara göre nispeten daha düşüktür. Uygun selenyum alımıyla ikinci enfarktüs ve ölümlerin sayısı önemli ölçüde azalmıştır.
- Keshan hastalığı, baş dönmesi, nefes darlığı, göğüs ağrısı, kusma ve kan basıncında düşme gibi semptomların eşlik ettiği akut kalp yetmezliğidir. Bilim insanları Keshan hastalığının yalnızca E vitamini, metionin veya kronik ağır metal zehirlenmesindeki eksikliklerle değil aynı zamanda selenyum eksikliği ile de ilişkili olduğundan şüphelenmektedir.
- Tiroid hormonlarının dönüşümünde ve aktivasyonunda rol oynayan tip I iyodotironin 5-deiyodaz enziminin üretimi selenyuma bağlıdır. Selenyumun yetersiz beslenmesi hipotiroidizme yol açar.
Selenyum ve Kanser İlişkisi
Yapılan araştırmalarda kanser hastalarının daha düşük selenyum seviyeleri gösterdiği belirtilmiştir. Tümör gelişimi oksidatif stresin katkıda bulunduğu uzun bir süreçtir. Tümör ilerledikçe selenyum düzeyi de azalır. Karaciğer kanseri ve akciğer kanseri olan hastalar üzerinde yapılan çok sayıda çalışmada, kemoterapi ve radyasyonla birlikte günde 200 ila 1000 µg selenyum uygulamasının faydalı olduğu gözlenmiştir.
Böbrek Hastalığında Selenyum Tüketimi
Böbrek hastalığı olan hastalar, kan selenyum düzeylerini kontrol eden bir doktor olmadan selenyum takviyeleri almamalıdır. Böbrek fonksiyonlarının bozulması nedeniyle selenyum atılımı azaltılabilir. Bu aşırı doz riski oluşturur.
Gıdalardaki Selenyum İçeriği
Farklı yetiştirme bölgeleri ve çeşitleri nedeniyle, bireysel gıdalardaki eser element selenyumda önemli dalgalanmalar vardır. Selenyum bazı gıdalarda doğal olarak bulunur. Selenyum içeren gıdalar öncelikle hayvansal kökenlidir ancak deniz ürünleri ve balıklarda da yüksek düzeyde bulunabilir.
Gıda yoluyla tüketilen selenyumun en yüksek oranı %62,2 ile protein açısından zengin gıdalardan gelmektedir. Selenyumun %15,9'u karbonhidrat açısından zengin yiyeceklerden gelir ve vücut selenyumun yalnızca %5,4'ünü sebzelerden emer, %5,6'sı içeceklerden gelir ve diğer yiyeceklerde %8 oranında selenyum bulunur.
Astragalus gibi yalnızca birkaç bitki selenyumu tamamen emebilir. Beş önemli selenyum kaynağı:
- Porçini mantarı
- Kuzu
- Mercimek
- Brezilya fıstığı
- Ayçekirdeği
Besin Takviyeleri ve Selenyum
Sodyum selenit formundaki selenyum ile C vitamini aynı anda alınmamalıdır. C vitamini, sodyum seleniti vücudun ememeyeceği bir forma dönüştürür. C vitamini ve selenyumun sodyum selenit olarak alınması arasında bir ila iki saatlik bir süre olmalıdır.
Yapılan klinik araştırmalarda selenyum ve
magnezyumun birlikte takviyesinin, anormal lipit metabolizmasını etkili bir şekilde düzenleyebileceğini, hiperlipidemiyi ve yağlı karaciğeri düzeltebileceğini; bu da selenyum ve magnezyumun birlikte takviyesinin, farmakolojik müdahalelerin ötesinde lipid bozukluklarının olumsuz etkilerinin üstesinden gelmede potansiyel bir nutrasötik olabileceğini düşündürmektedir.
Selenyumun Önerilen Alım Miktarları
Sağlık için vazgeçilmez olan selenyumun vücuda yeterli miktarda sağlanması gerekir. Ancak bu ürünün dozlarına/günlük alım miktarına uymaya dikkat edilmelidir.
- Çocuklarda selenyumun önerilen besin alımı vücut ağırlığıyla orantılıdır. Günde kilo başına 1 µg olarak önerilir.
- Yetişkinlerde (kadın ve erkeklerde) günde 70 mcg olarak belirtilmiştir.
- 75 yaş üstü kişilerde, ilerleyen yaşla birlikte oksidatif stresteki artış dikkate alınarak önerilen alım miktarı günde 80 µg'dır ve bağışıklık sisteminin düzgün işleyişinin korunmasına yardımcı olmalıdır.
- Yoğun antrenman yapan sporcular için, kas çalışmasının neden olduğu oksidatif olaylar dikkate alınarak, enerji harcamasıyla orantılı olarak günde 10 ila 30 µg ek alım önerilir.
- Hamile kadınlar için önerilen alım miktarı günde maksimum 70 mcg'dir. Emziren kadınlarda da durum aynıdır. Kullanmadan önce doktora danışılması önemlidir.
Selenyum Ne zaman ve Hangi Dozda Alınmalıdır?
Selenyum günün herhangi bir saatinde tüketilebilir, ancak proteinler ve karbonhidratlar asimilasyonunu iyileştirdiğinden yemek sırasında alınması daha iyi sonuç verir. Günde 1 ila 2 kapsül günlük selenyum alımını karşılar. Önerilen dozları aşmamaya dikkat edilmelidir.